نقش و جایگاه تردید حرفه‌‌ای حسابرسان در بازار سرمایۀ ایران با رویکرد پدیدارشناسی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه حسابداری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

2 دانشیار، گروه مدیریت، دانشکده اقتصاد و مدیریت، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

3 استادیار، گروه حسابداری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

10.22059/frj.2025.395539.1007752

چکیده

هدف: برای حسابرسان آموزش‌دیده، طبیعی و غریزی است که اطلاعات مالی شرکت‌ها را زیر سؤال ببرند و همواره این حساسیت در آن‌ها وجود دارد که اعداد بر چه اساسی محاسبه شده‌اند؟ آیا همان چیزی هستند که به نظر می‌رسند؟ از این‌رو، می‌توانیم بگوییم شک‌گرایی نه تنها در قلب حسابرسی، بلکه در قلب اکثر حسابرسان نیز وجود دارد. در نتیجه می‌توان ادعا کرد که تردیدگرایی جزء لاینفک فرایند حسابرسی است. این را نیز باید یادآور شد که اصرار به تردید حرفه‌ای بیشتر از حسابرسان نیز، نه واقع‌بینانه است و نه مفید. با توجه به محدودیت‌های حسابرسی از منظر زمانی و بودجه‌ای، حسابرسان نمی‌توانند و نباید برای همیشه به پرسیدن سؤال ادامه دهند. حسابرسان باید حسابرسی را با نگرش تردید حرفه‌ای برنامه‌ریزی و اجرا کنند. هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش و جایگاه تردید حرفه‌ای حسابرسان در بازار سرمایۀ ایران با رویکرد پدیدارشناسی است.
روش: پژوهش حاضر از منظر نتیجۀ اجرا، جزو پژوهش‌های توسعه‌ای است که تلاش می‌کند، پژوهش‌های قبلی صورت گرفته در زمینۀ تردید حرفه‌ای حسابرسان را توسعه و بهبود دهد. همچنین، از منظر فرایند اجرا، جزو پژوهش‌های کیفی از نوع پدیدارشناسی است. طی مصاحبۀ ساختاریافته با ۱۳ نفر از خبرگان، از جمله حسابرسان عضو جامعۀ حسابداران رسمی که در کمیتۀ حسابرسی شرکت‌های بورسی بودند یا در این شرکت‌ها نقش مشاوره‌ای داشتند، ۲۲ کد یا مفهوم تردید حرفه‌ای در گزارشگری مالی ایران شناسایی شد. سپس پیامدهای رعایت این ۲۲ مفهوم در قالب پیامدهای مرتبط با بازار، گزارشگری، محیطی و حسابرسی ارائه شد. شایان ذکر است که مصاحبه‌ها به‌صورت هدفمند و طی سال ۱۴۰۳ صورت گرفت.
یافته‌ها: بر اساس نتایج، مفاهیم به‌دست‌آمده برای تردید حرفه‌ای حسابرسان عبارت‌اند از: موقعیت حرفه‌ای حسابرسان، زیان‌ده بودن شرکت، ضعف در روندها و الگوهای مالی شرکت در گذشته، عدم توان بازپرداخت بدهی‌ها، ضعف کنترل‌های داخلی، عدم رعایت یکنواختی اصول و استانداردهای حسابداری، تضاد منافع بلندمدت میان مدیران و حسابرسان، معاملات با اشخاص وابسته، شناخت درآمد، ارزشیابی موجودی مواد اولیه، موجودی کالای ساخته شده و در جریان ساخت، شناخت و اندازه‌گیری ذخایر مرتبط با عملیات شرکت، شناخت و اندازه‌گیری دارایی‌های زیستی مولد، ارز حاصل از صادرات و نوسان‌های شدید ارزی، عدم شناسایی کاهش ارزش حساب‌های دریافتنی، تسهیلات و ذخایر مرتبط با آن، نوع اظهارنظر تعدیل شده در سنوات قبلی، حسابرسی نخستین، بهای سرویس‌های جانبی دریافتی طی سال مورد گزارش، هزینه‌های جذب نشده تولید، سرمایه‌گذاری، کاهش سود عملیاتی نسبت به سال قبل، تجدید ارزیابی دارایی‌های ثابت، شناسایی بهای تمام شده کالای فروش رفته، دارایی‌های در جریان تکمیل، ذخیرۀ تعهدهای بازنشستگی کارکنان، سیستم‌ها و کنترل‌های فناوری اطلاعات. از بین این مفاهیم، زیان‌ده بودن شرکت و شناسایی بهای تمام شدۀ کالای فروش رفته، رتبه‌های اول و دوم را کسب کردند. در ادامه، به‌ترتیب کاهش سود عملیاتی نسبت به سال قبل، ارزشیابی موجودی مواد اولیه، موجودی کالای ساخته شده و در جریان ساخت، شناخت درآمد، معامله با اشخاص وابسته، عدم رعایت یکنواختی اصول و استانداردهای حسابداری، شناخت و اندازه‌گیری ذخایر مرتبط با عملیات شرکت، ارز حاصل از صادرات و نوسان‌های شدید ارزی، عدم شناسایی کاهش ارزش حساب‌های دریافتنی، ۱۰ عامل مهمی هستند که در کانون توجه افراد ذی‌نفع و ذی‌حق به گزارش‌های حسابرسی با مفهوم تردید حرفه‌ای قرار دارند.
نتیجه‌گیری: قبل از اینکه سهام‌داران و ذی‌نفعان شرکت‌های بورسی برای سرمایه‌گذاری یا خروج سرمایه‌گذاری اقدام کنند، بهتر است که به‌خاطر ارزش‌افزوده، به گزارش حسابرسان دقت کنند. هر یک از بندهای گزارش حسابرسان، گویای تردید حرفه‌ای آن‌ها به عملیات شرکت است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Role and Significance of Auditors’ Professional Skepticism in the Iranian Capital Market: A Phenomenological Study

نویسندگان [English]

  • seyed Ahmad Seyedzadeh Kouh Kamar 1
  • Alireza Fazlzadeh 2
  • Mehdi Alinezhad Sarokolaei 3
  • Mehdi Zeynali 3
1 Ph.D Candidate, Department of Accounting, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
2 Associate Prof., Department of Management, Faculty of Economics and Management, Tabriz University, Tabriz, Iran.
3 Assistant Prof., Department of Accounting, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Objective
For trained auditors, it is both natural and instinctive to question companies’ financial information and to remain constantly alert about the basis on which the reported figures have been calculated. Are these numbers truly what they appear to be? Hence, skepticism exists not only at the heart of auditing itself but also within most auditors. Therefore, it can be claimed that professional skepticism is an inseparable part of the auditing process. It should also be noted that demanding excessive professional skepticism from auditors is neither realistic nor beneficial. Considering the time and budget constraints inherent in auditing, auditors cannot continue questioning indefinitely. Auditors must plan and perform audits with a professionally skeptical attitude. The purpose of the present study is to examine the role and position of auditors’ professional skepticism in Iran’s capital market using a phenomenological approach.
 
Methods
This research is developmental, aiming to expand and enhance prior studies on auditors’ professional skepticism. Methodologically, it is a qualitative study utilizing a phenomenological approach. Through structured interviews with 13 experts, including certified public accountants who were members of audit committees of listed companies or served as their consultants, 22 codes or conceptual elements of professional skepticism in Iranian financial reporting were identified. The consequences of adhering to these 22 concepts were then categorized into market-related, reporting-related, environmental, and auditing outcomes. It is noteworthy that the interviews were conducted purposefully during the year (2024–2025).
 
Results
The results revealed several key concepts of auditors’ professional skepticism. These included auditors’ professional standing, company losses, weaknesses in past financial trends and patterns. Additional concerns were inability to repay debts, weak internal controls, lack of consistency in accounting principles and standards, long-term conflicts of interest between managers and auditors, related-party transactions, revenue recognition, valuation of raw materials inventory, finished goods and work-in-progress inventory, recognition and measurement of operational provisions, recognition and measurement of productive biological assets, foreign exchange from exports and severe currency fluctuations, failure to recognize impairment of receivables, loans and related provisions, modified audit opinions in prior years, first-year audits, non-audit service fees received during the reporting year, unabsorbed production costs, investments, decline in operating profit compared to the previous year, revaluation of fixed assets, cost of goods sold recognition, assets under construction, employee retirement benefit obligations, and IT systems and controls. Among these factors, the company’s loss-making status and the recognition of cost of goods sold ranked first and second, respectively. Following them, in order, stood the decline in operating profit, valuation of raw materials and work-in-progress inventory, revenue recognition, related-party transactions, lack of consistency in accounting principles, recognition and measurement of operational provisions, foreign exchange from exports and currency fluctuations, and failure to recognize impairment of receivables all identified as the ten key factors attracting the attention of stakeholders to audit reports from the perspective of professional skepticism.
 
Conclusion
Before shareholders and stakeholders of listed companies decide to invest or divest, it is advisable for them to carefully consider the quantitative and qualitative value added provided by auditors’ reports. Each section of the report embodies the auditor’s professional skepticism regarding the company’s operations.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Auditors' professional skepticism
  • Consequences of Auditors' professional skepticism in the capital market
  • Phenomenology in Auditing

مراجع

حاجیها، زهره؛ گودرزی، احمد و فتاحی، زهره (1392). ارتباط ویژگی‌های تردید حرفه‌ای حسابرسان و قضاوت و تصمیم‌گیری آن‌ها. حسابرسی مدیریت، 6(19)، 43- 59.
حسن ملکی، علیرضا؛ عبدلی، محمدرضا؛ عبداللهی، احمد و عباسی، ابراهیم (1399). تدوین مدل کیفی تردید حرفه‌‏ای حسابرسان: از دیدگاه شرکای مؤسسه‏‌های حسابرسی و مدیران جامعه حسابداران. دو فصلنامه ارزشی و رفتاری، 5(9)، 55-79.
سلیمی، پیام؛ عرب‌زاده، میثم؛ علی‌پور، محمد؛ پناهیان، حسین و صفری گرایلی، مهدی (1403). ارائۀ چارچوبی برای تردید حرفه‌ای حسابرسان با رویکرد نظریۀ رفتار برنامه‌ریزی شده. پژوهش‌های حسابرسی حرفه‌ای، 4(16)، 150- 173.
سیدزاده کوه‌کمر، سید احمد؛ علی نژاد ساروکلائی، مهدی؛ فضل‌زاده، علیرضا و زینالی، مهدی (1403). الگوی مفهومی تردید حرفه‌‏ای حسابرسان با استفاده از تحلیل دلفی. بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، 32(1)، 198-223.
شجاع، اسمعیل؛ احدی سرکانی، سید یوسف و حسینی، سیده عاطفه (1401). نقش و اهمیت افزایش افشای گزارش‌‏های حسابرسی در تصمیمات سرمایه‌گذاران حرفه‌‏ای و غیرحرفه‌‏ای با رویکرد دلفی فازی. پژوهش‏‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 14 (4)، 51-68.
شهسوارزاده، محمد؛ شماخی، حمیدرضا و خسروانی، آرزو (1403). بسط شیوه‌‏های بشردوستانه در پیاده‌‌سازی حسابداری بر اساس فرایند پدیدارشناسی. پژوهش‌های تجربی حسابداری، 14(3)، 239- 282.
صفی‌خانی، رضا؛ صفرزاده، محمدحسین و اثنی عشری، حمیده (1401). بررسی رابطه تردید حرفه‌‏ای، شناخت صاحب کار و قضاوت حسابرس. دانش حسابداری، 13(1)، 59-82.
غلامرضایی، محسن و حسنی، محمد (1398). تأثیر اختلالات شخصیت بر تردید حرفه‌ای حسابرسان مستقل. دانش حسابداری، 10(2)، 43- 76.
فلاح کریمی گوکه، نفیسه؛ ملکی چوبری، مجتبی و براری نوکاشتی، صغری (1403). ارائه الگوی مفهومی برای شناسایی عوامل مؤثر بر شک و تردید حرفه‏ای حسابرسان با استفاده از تکنیک دلفی. فصلنامه اقتصاد و بانکداری اسلامی، 13(47)، 263- 293.
قاسمی نژاد، احسان؛ بنی مهد، بهمن و بشکوه، مهدی (1400). تأثیر ویژگی رفتاری فرصت‌طلبی بر تردید حرفه‌ای حسابرسان مستقل: آزمونی از نظریۀ روان‌شناسی شخصیتی. مجلۀ دانش حسابداری، 12(1)، 69-89.
کامیابی، یحیی؛ ملکیان، اسفندیار و جوادی‌نیا، امیر (1402). بررسی نقش تجربه و تردید حرفه‌ای در کاهش اثر شکل ارائۀ اطلاعات بر کیفیت قضاوت حسابرسان: بررسی آزمایشگاهی رفتار حسابرسان. دانش حسابداری مالی، 10(2)، 1-37.
کرمی، احسان و پرویزی، بهزاد (1396). بررسی سوگیری‌های شناختی بر قضاوت حرفه‌ای حسابرسان. اولین کنفرانس بین‌‎المللی حسابداری و مدیریت با رویکرد اقتصاد مقاومتی. سنندج.
مهرانی، ساسان؛ حساس یگانه، یحیی؛ ابویی اردکان، محمد و گنجی، حمیدرضا (1398). طراحی مدل تردید حرفه‌‏ای حسابرسی مبتنی بر نظریه اقتضایی. فصلنامه دانش حسابرسی، 19 (76)، 5-38.
هرمزی، شیرکو؛ نیکومرام، هاشم؛ رویایی، رمضانعلی و رهنمای رودپشتی، فریدون (1395). بررسی تأثیر سوگیری‌های روان‌شناختی بر تردید حرفه‌ای حسابرس. پژوهش‌های تجربی حسابداری، 6(4)، 123- 148.
 
References
Agustin, R. (2020). Professional Skepticism and the Ability of Auditor in Assessing Audit Risk. International Journal of Scientific & Technology Research, 9(2), 5479-5483.
Anugerah, R., Sari, R. N., & Primadona, E. (2014). Personal Characteristics and Quality of Audit Work: study on regional internal audit bodies in Indonesia.
Atantri, S. (2020). Kualitas Audit Berdasarkan Skeptisme Profesional dan Fee Audit (Studi Empiris pada Kantor Akuntan Publik Kota Bandung). JSMA (Jurnal Sains Manajemen dan Akuntansi), 12(1), 54-64. DOI: https://doi.org/10.37151/jsma.v12i1.49.
Azibi, J., Tondeur, H. & Azibi, H. (2017). The impact of the H3C on auditor independence in French context. J. Mgmt. & Sustainability, 7, 105.
Ball, R. & Brown, P. (1968). An Empirical Evaluation of Accounting Income Numbers. Journal of Accounting Research, 6, 159-177.
Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action. Englewood Cliffs, NJ, 1986(23-28), 2.
Beaver, W. (1968). The Information Content of Annual Earnings Announcements. Journal of Accounting Research Supplement, 6, 67-92.
Bigus, J. (2016). Optimism and auditor liability. Accounting and Business research, 46(6), 577-600.
Brazel, J. F., Jackson, S. B., Schaefer, T. J., & Stewart, B. W. (2016). The outcome effect and professional skepticism. The Accounting Review, 91(6), 1577-1599.
Cohen, J. R., Dalton, D. W. & Harp, N. L. (2017). Neutral and presumptive doubt perspectives of professional skepticism and auditor job outcomes. Accounting, Organizations and Society, 62, 1-20.
Fallah Karimi Goke, N., Maleki Choubari, M. & Barari Nokashti, S. (2023). Presenting a conceptual model for identifying factors affecting auditors' professional skepticism using the Delphi technique. Quarterly Journal of Islamic Economics and Banking, 13(47), 263-293. (in Persian)
Ghaseminezhad, E., Banimahd, B. & Beshkooh, M. (2021). The Impact of Machiavellianism Behavior on Auditor Professional Skepticism: A Test of Personality Psychology Theory. Journal of Accounting Knowledge, 12(1), 69-89. doi: 10.22103/jak.2021.14582.3059
(in Persian)
Gholamrezaee, M. & Hassani, M. (2019). Effects of Personality Disorder on Auditors Professional Skepticism. Journal of Accounting Knowledge, 10(2), 43-76. (in Persian)
Gul, F. A., Wu, D. & Yang, Z. (2013). Do individual auditors affect audit quality? Evidence from archival data. The Accounting Review, 88(6), 1993-2023.
Hajiha, Z., Goudarzi, A. & Fattahi, Z. (2014). Auditors’ Skeptical Characteristics and Their Relationship to Auditors' Judgments and Decisions. Management Accounting, 6(19), 43-59. (in Persian)
Hamshari, Y., Ali, A. & Alqam, H.Y. (2021). The Relationship of Professional Skepticism to the Risks of Auditing and Internal Control, and the Discovery of Fraud and Core Errors in the Financial Statements in Jordan, Academic Journal of Interdisciplinary Studies, 10(2), 105-117.
Hassan Maleki, A., Abdoli, M., Abdollahi, A. & Abbasi, E. (2019). Developing a qualitative model of auditors’ professional skepticism: From the perspective of audit firm partners and accountants’ community managers. Bi-Quarterly Journal of Values and Behavior, 5(9), 55-79. (in Persian)
Holthausen, R. W. & Watts, R. L. (2001). The relevance of the value-relevance literature for financial accounting standard setting. Journal of accounting and economics, 31(1-3), 3-75.
Hormozi, S., Nikoomaram, H., Royaee, R. & Rahnama Roodposhti, F. (2017). The Effects of Psychological Biases on Auditors' Professional Skepticism. Empirical Research in Accounting, 6(4), 123-148. doi: 10.22051/jera.2017.2627 (in Persian)
Hurtt, R. K. (2010). Development of a scale to measure professional skepticism. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 29(1), 149-171.
Hurtt, R. K., Brown-Liburd, H. L., Earley, C. E. & Krishnamoorthy, G. (2013). Research on auditor professional skepticism: Literature synthesis and opportunities for future research. Auditing. A Journal of Practice & Theory, 32, 45-97.
Husserl, E. (1970). The idea of phenemenology. The Hague, the Netherlands: Nijhoff.Ittonen, K., Vähämaa, E. & Vähämaa, S. (2013). Female auditors and accruals quality. Accounting horizons, 27(2), 205-228.
Kamyabi, Y., Malekian, E. & Javady Nia, A. (2023). Investigating the Role of Professional Experience and Skepticism in Reducing the Effect of Information Presentation on the Quality of Auditors 'Judgment: A Experimental Study of Auditors' Behavior. Financial Accounting Knowledge, 10(2), 1-37. doi: 10.30479/jfak.2022.17268.3009 (in Persian)
Karami, E. & Parvizi, B. (2017). Investigating cognitive biases on auditors' professional judgment. The First International Conference on Accounting and Management with a Resistance Economy Approach. Sanandaj. (in Persian)
Kothari, S. (2001). Capital markets research in accounting. Journal of Accounting Economics, 31(1-3), 105–231.
Mehrani, S., Hasas Yeganeh, Y., Abuei Ardakan, M. & Ganji, H.R. (2019). Designing an audit professional skepticism model based on contingency theory. Quarterly Journal of Auditing Knowledge, 19(76), 5-38. (in Persian)
Nechel, M. (2000). The role of problem representation shifts in auditor decision processes in analytical procedures. Auditing: A Journal of Practice & Theory, 8(2), 1-16.
Nelson, M. W. (2009). A model and literature review of professional skepticism in auditing. Auditing: a journal of practice & theory, 28(2), 1-34.
Nolder, C. J. & Kadous, K. (2018). Grounding the professional skepticism construct in mindset and attitude theory: A way forward. Accounting, Organizations and Society, 67, 1-14.
Pratama, B., Ali Ahmad, Z., Innayah, M. (2019). Obedience pressure, professional ethics, attitude of skepticism and independency towards audit judgment. Journal of Accounting Science, 2, 141-149.
Safikhani, R., Safarzadeh, M.H. & Eshani Ashari, H. (2020). Investigating the relationship between professional skepticism, client recognition and auditor judgment, Accounting Knowledge, 13(1), 59-82. (in Persian)
Salimi, P., Arabzadeh, M., Alipour, M., Panahian, H. & Safari Gerayli, M. (2024). Providing a framework for auditors' professional skepticism with the approach of the theory of planned behavior. Professional Auditing Research, 4(16), 150-173. doi: 10.22034/jpar.2024.2021240.1279 (in Persian)
Seyedzadeh Kouhkamer, S.A., Alinejad Sarokalaei, M., Fazalzadeh, A. & Zeinali, M. (2024). A conceptual model of auditors’ professional skepticism using Delphi analysis. Accounting and Auditing Review, 32(1), 198-223. (in Persian)
Shahsavarzadeh, M., Shammakhi, H. & Khosravani, A. (2024). Development of Philanthropic Practices in the Implementation of Accounting based on the Phenomenological Process. Empirical Research in Accounting, 14(3), 239-282. doi: 10.22051/jera.2024.46504.3215 (in Persian)
Shoja, E., Ahadi Sarkani, S.Y. & Hosseini, S. A. (2020). The role and importance of increasing audit report disclosure in professional and non-professional investor decisions using a fuzzy Delphi approach. Financial Accounting and Auditing Research, 14(4), 51-68.
(in Persian)
Spinelli, E. (2005). The interpreted world: An introduction to phenomenological psychology. Thousand Oaks, CA: Sage Publications, Ltd.
Syahril Djaddang, C.A., Lyshandra, S., Wulandjani, H. & Sulistiawarni, E. (2018). The relationship between self-efficacy towards audit quality with individualism culture as mediates: Evidence from Indonesia. International Journal of Social Sciences and Humanities Invention, 5(4), 4577-4583.
Tjan, J. S., Muslim, M., Alimin, A., Noch, M. Y. & Sonjaya, Y. (2024). Independence, professional skepticism, and audit quality: The moderating role of audit fees. Jurnal akuntansi, 28(1), 40-60.
Verwey, I. G. & Asare, S. K. (2022). The joint effect of ethical idealism and trait skepticism on auditors’ fraud detection. Journal of Business Ethics, 176(2), 381-395.
تحقیقات مالی
دوره 27، شماره 3
1404
صفحه 778-798

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار